اکرم فضلی خانی(دانش آموخته کارشناسی ارشد مطالعات منطقه خاورمیانه)
چکیده
حقوق بشر جنبه جهانی داشته و بدون در نظر گرفتن هیچگونه تبعیضی از جمله تبعیض جنسیتی باید مورد استفاده قرار گیرد. حقوق زنان دارای ابعاد متفاوتی است که از جمله آن سلامت آنان در دوران بارداری است. روزانه در هر دقیقه در گوشه‌ای از دنیا زنی بر اثر مشکلات ناشی از دوران باردای و زایمان جان خود را از دست می‌دهد که این امر هم مسئله‌ای بهداشتی است و هم ناشی از بی‌عدالتی اجتماعی است. اگر چه از دهه ۱۹۴۰ میلادی سعی بر آن است که وضعیت حقوق زنان به خصوص در دوران باردای بهبود یابد، اما همچنان به خصوص در کشورهای پیشرفته این معضل وجود داشته و زنان از سلامت دوران بارداری برخوردار نیستند و در بسیاری از موارد مرگ مادر در دوران بارداری یا زایمان صورت می‌گیرد. در این نوشته سعی بر آن است به این موضوع پرداخته شود که تا چه حد در حقوق بشر به این مسئله پرداخته شده و زنان در دوران بارداری چقدر احساس امنیت می‌کنند.
کلیدواژه
زنان باردار، حقوق بشر، سلامت زنان، توسعه هزاره، منع تبعیض
مقدمه
با پایان جنگ جهانی دوم که فرد به عنوان موضوع حقوق بین‌المللی شناخته شد و به ویژه در دهه‌های اخیر جنبشی جهانی برای تأکید بیشتر بر مسائل مربوط به حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (نسل دوم حقوق بشر) و حق جمعی (حق توسعه، حق زیستن در صلح و حق داشتن محیط زیست سالم) که همان نسل سوم حقوق بشر است، سر برآورده و بر تفکیک‌ناپذیری این حقوق از حقوق مدنی و سیاسی (نسل اول حقوق بشر) تأکید دارد و در این میان توجه به حقوق اساسی بشر و آزادی‌های بنیادین افراد به مرور جای خود را باز کرده است. همچنین تقاضای توجه به حقوق انسانی زنان موجب شده است که موضوعات مرتبط با حقوق بشر به شکل جامع‌تر و به نحو وسیع‌تری مورد بحث و بررسی قرار گیرند و اعتراض به مفاهیم محدود و تنگ‌نظرانه از حقوق انسانی که زندگی زنان در آنها فرع بر مسائل مربوط به حقوق بشر انگاشته میشود، آغاز شده است. اما اینکه آیا در عمل نیز این روش‌ها کارساز بوده و منجر به بهبود عملی وضعیت زنان دنیا گشته است، نمی‌توان با قاطعیت اظهار نظر کرد؛ چرا که گزارشات و مستندات منتشره از سوی نهادهای مختلف خود سازمان ملل در خصوص وضعیت زنان جهان، گویای این واقعیت تلخ است که داستان طولانی، تکراری، غم‌انگیز، ملال‌آور و دنباله‌دار نقض حقوق بشری زنان کماکان ادامه دارد.
نقض حقوق زنان از ابعاد مختلفی قابل بررسی و مطالعه است. از جمله: حقوق زنان کارگر، خشونت‌های خانگی علیه زنان، سوء‌استفاده جنسی از زنان، مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان و … یکی از این موارد حقوق زنان باردار و سلامت آنان در ایام بارداری است. طبق آمار منتشر شده از سوی سازمان ملل متحد، سلامت زنان در اکثر کشورها بسیار آسیب‌پذیر است، لذا این امر به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی کشورها محسوب میشود که تأکید عمده آن بر ارتقاء و تقویت نقش زنان در دستیابی به سلامت مطلوب و ارتقای جایگاه آنان در سیستم مراقبت‌های بهداشتی کشورها است. در این نوشته سعی بر آن است که به این سؤال پرداخته شود: آیا امنیت و سلامت زنان باردار در حقوق بشر رعایت شده است؟ فرضیه: علی رغم تأکیدهایی که در مجامع بین‌المللی بر سلامت و حقوق زنان در ایام بارداری شده است، زنان در این دوران در معرض انواع خطرات و بیماری‌ها قرار داشته و راهکارهایی برای سلامت آنان وجود ندارد.
حقوق زنان باردار از منظر سازمان‌های بین‌المللی
در مقاطع زمانی مختلف و در کنوانسیون‌ها و برنامه‌های بین‌المللی گوناگون بر حقوق زنان از ابعاد مختلف پرداخته شده است و مرد بررسی قرار گرفته است. در ذیل به برحی از این موارد اشاره می‌گردد:
۱- منشور ملل متحد
در ۲۶ ژوئن ۱۹۴۵، منشور ملل متحد در سانفرانسیسکو، در پایان کنفرانس ملل متحد به امضاء رسید و در ۲۴ اکتبر همان سال لازم‌الاجرا گردید. در مقدمه منشور چنین آمده است: با اعلام مجدد ایمان خود به حقوق اساسی بشر و حیثیت و ارزش شخصیت انسانی. به علاوه تعدادی از مواد منشور بر این امر تأکید دارند که سازمان ملل متحد، احترام جهانی و مأثر حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین را برای همه بدون تبعیض از حیث نژاد، جنسیت، زبان یا مذهب، توسعه خواهد داد و تسهیل خواهد نمود .(بیگدلی، ۱۳۹۰: ۲۵۷)
۲– برنامه راهبردی قاهره
برنامه راهبردی قاهره در سال ۱۹۹۴ در کنفرانس بین‌المللی جمعیت و توسعه در قاهره به تصویب رسید. این برنامه مستقل راهبردی تأکید نمود که دولت برای رفع نیازهای باروری افراد و نه صرفاً به منظور اهداف جمعیتی مسئولیت دارد و توصیه نمود که خدمات تنظیم خانواده در زمینه سایر خدمات بهداشت باروری، از جمله خدمات برای زایمان سالم و ایمنف مراقبت از عفونت‌های مقاربتی و مراقت‌های بعد از سقط نیز ارائه گردد. برنامه قاهره اولین سند سیاست بین‌المللی برای تعریف بهداشت باروری است که بیان می‌کند: «بهداشت باروری حالتی از سلامت کامل جسمی، روانی و رفاه اجتماعی و نه صرفاً فقدان بیماری یا معلولیت، در همه امور مربوط به دستگاه تناسلی یا عملکرد و فرایندهایش میباشد. بنابراین بهداشت باروری حاکی از آن است که مردم می‌توانند زندگی جنسی رضایت بخش و مطمئنی داشته باشند و توانمندی تولید مثل و آزادی تصمیم‌گیری در مورد اینکه چه موقع و چند بار بچه‌دار شوند را دارا می‌باشند. در مورد شرط اخیر حق زنان و مردان است که درباره دسترسی به روش‌های مطمئن، مقرون به صرفه و قابل قبول تنظیم خانواده که خود انتخاب می‌کنند، اطلاعات کافی داشته باشند. همین طور حق دسترسی به سایر روش‌های تنظیم خانواده که مخالف قانون نمی‌باشد. حق استفاده از خدمات بهداشتی مناسب که زنان را قادر می‌سازد تا بارداری و زایمان ایمنی را طی کنند و فراهم نمودن بهترین شرایط داشتن یک نوزاد سالم برای همه زوج‌ها. برنامه راهبردی قاهره مورد توافق ۱۸۴ کشور عضو سازمان ملل قرار گرفت. با وجود این بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین و اسلامی، قید و شر هایی در زمینه حقوق باروری، آزادی جنسی، سقط و کلیه برنامه‌هایی که با قوانین کشورهای اسلامی ناسازگاری بالقوه دارند، مطرح نمودند. (لمیعیان و دیگران، ۱۳۹۲: ۳۷)
۳- خط مشی پکن
در سال ۱۹۹۵، چهارمین کنفرانس جهانی زنان که در پکن اجرا شد، در بیانیه‌ای مستقل و خط مشی راهبردی خود از برنامه بهداشت باروری و حیطه‌های آن که در قاهره مطرح گشته بود، حمایت کرد، اما تعریف جامع‌تری از حقوق باروری ارائه نمود:
حقوق بشر زنان، شامل حق اداره و تصمیم‌گیری آزادانه و مسئولانه کلیه امور جنسی مرتبط با ایشان، از جمله بهداشت جنسی و باروری به دور از هرگونه جبر، تبعیض و خشونت میباشد. عدالت در روابط بین زنان و مردان در زمینه‌های جنسی و باروری شامل احترام به تمامیت شخصی، نیاز به احترام متقابل، رضایت افراد از رفتار جنسی و تقسیم مسئولیت و عواقب آن میباشد.
در خط مشی پکن دوازده مشخصه بحرانی مرتبط در حقوق بشر زنان که نیاز به حمایت دارد، نشانه‌گذاری شده است. در این خط مشی، حقوق باروری زنان به عنوان حقوق غیرقابل تقسیم جهانی و غیر قابل انکار قالب‌بندی گشته است. (همان: ۳۷)
۴- اعلامیه جهانی حقوق بشر
این اعلامیه از اولین اسنادی است که به موضوع زن و حقوق خانواده پرداخته است و در آن ۶ بار خانواده تکرار شده است. از آنجا که صدور اعلامیه جهانی حقوق بشر جنبه توصیه‌ای داشته است، کشورهای پذیرنده اعلامیه حقوق بشر درصدد برآمدند تا با تدوین دو میثاق بین‌المللی حقوق سیاسی و حقوق اقتصادی، اجتماعی به مفاهیم مندرج در اعلامیه حقوق بشر جنبه اجرایی بدهند. میثاق حقوق مدنی و سیاسی در ماده ۳ بر بهره‌مندی برابر جنسیت‌ها از تمام حقوقی که این میثاق در بر می‌گیرد را تصریح می‌کند. همچنین در بند ۵ ماده ۶ از زنان باردار در برابر حکم اعدام حمایت می‌کند.
۵- مجمع عمومی سازمان ملل
مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۹۸۹ طی قطعنامه‌ای سال ۱۹۹۴ را به عنوان سال بین‌المللی خانواده نام‌گذاری کرد و شعار ساختن کوچک‌ترین دمکراسی در بطن جامعه برای آن انتخاب شد. برای تقویت و حمایت از خانواده، برخی ارکان سازمان ملل تماس آشکار با خانواده دارند از جمله صندوق جمعیت ملل متحد که مادری مطمئن و ایمن را ترویج می‌کند و به باز پس‌گیری سلامتی با تأکید بر رفع نیازهای جوانان و بزرگسالان با تأکید بر تساوی جنسیتی و رفع خطر بیماری ایدز توجه دارد و همچنین صندوق کودکان ملل متحد می‌توان اشاره کرد.
۶- اعلامیه توسعه هزاره
در سال ۲۰۰۰ م، ۱۸۹ کشور برای پایان بخشیدن به فقر از طریق دستیابی به اهداف توسعه هزاره متعهد گردیدند. هدف پنجم توسعه (بهبود سلامت مادران) در کاهش مرگ مادران به ۷۵ درصد تا سال ۲۰۱۵ م خلاصه می‌شد که در سال ۲۰۰۷ م، رهبران جهان هدف دیگری را نیز در آن گنجاندند و آن دسترسی جهانی به بهداشت باروری بود. (سازمان بهداشت جهانی، ۲۰۱۰: ۳)
۷- فدراسیون بین‌المللی تنظیم خانواده
در سال ۲۰۰۴ م، فدراسیون بین‌المللی تنظیم خانواده ترویج ۱۲ حق را به عنوان حقوق بهداشت باروری در سطح بین‌المللی در دستور کار خود قرار داده است که حق حیات مهم‌ترین آنها است، یعنی زندگی هیچ زنی نباید به واسطه حاملگی، زایمان یا موارد مرتبط با باروری در معرض خطر قرار گیرد. تقریباً تمام موارد مرگ مادر در کشورهای در حال توسعه به خصوص در اقشار فقیر و آسیب‌پذیر رخ می‌دهد. در واقع مرگ مادر معرف یکی از بزرگ‌ترین نابرابریهای بخش سلامت بین کشورهای فقیر و ثروتمند و نیز بین فقرا و ثروتمندان ساکن در یک کشور میباشد. بنابراین برای هدف جلب حمایت از طریق جلب توجه دولت‌ها به چالش‌های وسیع رو در روی آنان و توجه به برنامه مادری سالم، نشانگر مفیدی است. این نشانگر، دامنه مسئله مرگ مادر را در کشورها نشان می‌دهد و به عنوان محرکی برای عمل میباشد. همچنین به تعیین اولویت‌ها کمک می‌کند. (سازمان بهداشت جهانی، ۲۰۰۶ م: ۱۳)
۸- سازمان بین‌المللی کار
از جمله یکی از اسناد بین‌المللی که در زمینه حقوق زنان باردار و اشتغال آنان در ایام بارداری سخن گفته، سازمان بین‌المللی کار است که امروزه بیشترین سهم حمایت از اشتغال زنان را بر عهده دارد. به طور کلی می‌توان گفت که ویژگی‌های کنوانسیون‌ها و اعلامیه‌هایی که در خصوص حقوق زنان و عدم تبعیض جنسیتی هستند، در موارد زیراست:
الف. محکوم کردن تبعیض به عنوان ریشه‌ی اصلی نابرابری جنسیتی؛
ب. مشخص نمودن حیطه‌های وسیع اعمال تبعیض در مورد زنان؛
ج. حرکت در جهت اقدام‌های عملی برای محکوم کردن تبعیض و رفع آن از طریق سازوکارهای مختلف؛
یکی از نکات مهم این کنوانسیون آن است که به بررسی موضوع‌هایی از جمله روابط خانوادگی و زنان روستایی می‌‌پردازد که قبلاً موضوع حقوق بین‌الملل نبودند. نسبت به سایر ابزارهای بین‌المللی حقوق بشر دولت‌ها بسیار سریع به آن ملحق شدند.
بهداشت باروری زنان
سلامت عمومی از جمله مفاهیمی است که امروزه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و دایره شمول آن هر روز فراگیرتر میشود. عدم سازش و وجود اختلالات رفتار در جوامع انسانی بسیار مشهود و فراوان است و در هر طبقه و صنفی و در هر گروه و جمعی، اشخاص نامتعادلی زندگی می‌کنند. برخورداری از تعادل روانی به عوامل متعددی بستگی دارد که مهم‌ترین آنها احساس امنیت، کارآمدی و ارزشمندی، فقدان اضطراب و افسردگی، عملکرد اجتماعی بالا و سلامت و شادابی جسمانی و روانی است. افرادی که دچار مسائل و مشکلات عصبی و روانی می‌شوند مضطرب، افسرده، بلاتکلیف، بی‌هدف و فرورفته در خود می‌شوند و تداوم این اختلالات ممکن است شخصیت فرد را در هم بریزد و مشکلاتی از قبیل آشفتگی و پریشانی فکر و عدم تمرکز حواس و کاهش توان یادگیری و در عملکرد فرد اختلال ایجاد شود. (نیاکروئی، ۱۳۸۲) حاملگی یکی از عوامل استرس‌زای بزرگ زندگی است که می‌تواند سبب آشکار شدن یا تشدید زمینه ابتلا به افسردگی شود. در صورت وجود مشکلات زناشویی، حاملگی ناخواسته، سابقه شخصی یا خانوادگی افسردگی و وضعیت اجتماعی-اقتصادی پایین، احتمال ابتلا به افسردگی افزایش می‌یابد. (اسمیت و همکاران، ۲۰۰۴) بررسی سلامت روانی می‌تواند راهکارها و الگوهایی را برای بهبود کیفیت زندگی و افزایش رفتارهای سازگارانه و مبارزه با بسیاری از عوامل تهدیدآمیز برای سلامت فراهم آورد و به تبع آن سبب انجام برنامه‌های بهداشتی و اقدامات پیشگیرانه در آموزش شود. مراقبت از سلامت مادر در دوران حاملگی و جلوگیری از نگرانی‌ها، اضطراب‌ها و فشارهای روانی او و آموزش برای آشنا ساختن آنان با مکانیزم‌های سازگاری، زیان‌های جبران‌ناپذیری را که ممکن است در نتیجه کوچک‌ترین اهمال در این دوره به وجود آید، کاهش می‌دهد. (کرامت بخش‌ور، ۱۳۸۸) در سال ۱۹۹۴، در کنفرانس بین‌المللی جمعیت و توسعه در قاهره، بهداشت باروری در زمره حقوق بشر قلمداد شد. نمایندگان ۱۸۰ کشور شرکت کننده در این کنفرانس هدف خود را دسترسی همگانی به اطلاعات و خدمات بهداشت باروری تا سال ۲۰۱۵ اعلام کردند. تا زمانی که این حقوق فراموش شوند، هرساله میلیون‌ها نفر با بیماری، بی‌عدالتی، ناتوانی و مرگ روبه‌رو خواهند شد. قربانیان این محرومیت به‌طور عمده زنان کشورهای در حال توسعه هستند. حقوق باروری مجموعه‌ای از حقوق زیر در نظر گرفته میشود:
۱. حق زندگی: زندگی هیچ زنی نباید به علت حاملگی یا موارد مرتبط با باروری وی در معرض خطر قرار گیرد.
۲. حق آزادی و امنیت فردی: هیچ زنی نباید به زور تحت عمل جراحی‌ای قرار بگیرد که موجب ناقص‌سازی جنسی، عقیمسازی، سقط و سایر موارد تهدیدکننده مشابه میشود.
۳. حق برخورداری از عدالت و رهایی از هر گونه تبعیض: تمام آحاد بشر مساوی‌اند. خدمات بهداشت باروری باید بدون در نظر گرفتن نژاد، قومیت، رنگ پوست، سطح درآمد، جنسیت، وضعیت تأهل، وضعیت جسمانی، سن، زبان، مذهب و اعتقادات سیاسی برای همه به طور یکسان ارائه شوند.
۴. حق رازداری: تمام خدمات بهداشتی ـ درمانی باید به صورت محرمانه ارائه شوند و تمام زنان حق تصمیم‌گیری مستقل را در مسائل بهداشت باروری خود داشته باشند.
۵. حق آزادی اندیشه: عقاید و رسوم نباید ابزاری برای محدود کردن آزادی اندیشه در مسائل بهداشت باروری تلقی شوند.
۶. حق دسترسی به امکانات و آموزش: همه باید به اطلاعات و آموزش‌های مربوط به مزایا، معایب، خطرات و اثربخشی تمام روش‌های پیشگیری از بارداری دسترسی کامل داشته باشند تا بتوانند بر اساس آگاهی کامل تصمیم بگیرند.
- حق تصمیم‌گیری فردی درباره ازدواج و تشکیل خانواده: هر کسی حق دارد خودش درباره زمان ازدواج و تشکیل خانواده‌اش تصمیم بگیرد و هیچ‌کس حق ندارد ازدواج را بر کسی (به‌ویژه جوانان) تحمیل کند.
۸. حق تصمیم‌گیری فردی درباره تعداد و زمان تولد فرزندان: هر کسی حق دارد درباره تعداد و زمان تولد فرزندان خود تصمیم بگیرد و باید امکانات رفع ناباروری برای زوجینی که مایل به داشتن فرزند هستند، فراهم شود.
۹. حق دسترسی به خدمات و برخورداری از بالاترین کیفیت خدمات: هیچ محدودیت و مانعی نباید برای ارائه خدمات باروری یا جلوگیری از بارداری به متقاضیان وجود داشته باشد و باید برای همه اقشار جامعه (از جمله جوانان)، با هر نوع تقاضای قانونی، خدمات در دسترس باشند.
۱۰٫ حق بهره‌مندی از پیشرفت‌های علمی: مراجعه‌کنندگان به مراکز بهداشتی ـ درمانی باید بتوانند از جدیدترین روش‌های موجود و مأثر و بی‌خطر استفاده کنند.
۱۱. آزادی شرکت در اجتماعات و مشارکت سیاسی: هر کس حق دارد با شرکت در اجتماعات و عضویت در گروه‌ها، از مجامع دولتی و غیردولتی بخواهد که حقوق و بهداشت باروری را در اولویت فعالیت‌های خود قرار دهند.
۱۲٫ حق رهایی از شکنجه و آزار: حق هر زن و مرد است که از خشونت، شکنجه و آزار جنسی در امان باشد. (کرمی، ۱۳۹۳: ۸۵)
مرگ و میر مادر
اصطلاح مرگ مادر به مرگ زنان در طی بارداری یا ۴۲ روز بعد از ختم بارداری، با هر علتی مرتبط با بارداری، تشدید شده در اثر بارداری و یا مراقبت‌های ارائه شده در طی آن، اما نه به علت حادثه یا تصادف اطلاق می‌گردد. (اسلاملو، ۱۳۸۵ ش) مرگ مادر جزء مرگ‌های غیرقابل قبول محسوب میشود؛ چرا که در اکثریت موارد قابل پیشگیری میباشد. چنین مرگی ریشه در ناتوانی سیستم بهداشتی و دسترسی نابرابر مددجویان به منابع مالی، آموزشی و مراقبت‌های اولیه بهداشتی دارد. (کوک و دیکنز، ۲۰۰۷ م)
تحلیل‌گران اعتقاد دارند که نادیده انگاشتن مرگ‌های قابل پیشگیری مادران، انکار حقوق بشر و قسمتی از پدیده تبعیض علیه زنان میباشد. (کوک و پلاتا، ۱۹۹۴ م.) در سال ۱۹۹۵ م.، میزان مرگ مادر در جهان۵۱۵۰۰۰ برآورد گردید. این در حالی است که در سال ۲۰۰ م.، این رقم به ۵۱۹۰۰۰ رسید.
مرگ و میر مادران در حالت بارداری، یا در خلال چهل و دو روز بعد از خاتمه حاملگی، صرف نظر از علت مرگ به دو گروه تقسیم میشود:
– مرگ و میر مستقیم مادری: شامل مرگ‌های مادران در اثر عوارض مامایی، حاملگی، زایمان یا دوره بعد از زایمان، مداخلات ، سهل‌انگاری‌ها، درمان‌های ناجور و اشتباه میباشد. مثل مرگ در اثر خونریزی بعد از زایمان.
– مرگ و میر غیرمستقیم مادری: شامل مرگ‌های مادران در اثر بیماری‌های قبلی مادر، یا بیماری‌هایی که در ضمن حاملگی، زایمان و بعد از آن ظاهر می‌شوند یا تشذیذ می‌شوند. مثال: مادر حامله‌ای که در اثر کومای دیایتیک فوت می‌کند. یا مادر بارداری که به دنبال ابتلا به اوریون یا آنفولانزا دچار مرگ میشود.
– مرگ مادری با تأخیر: در صورتی است که مادر به دلایل مستقیم یا غیرمستقیم، در فاصله زمانی چهل و دو روز بعد از ختم حاملگی تا یک سال فوت کند. (شمشیری میلانی، ۱۳۹۰: ۱۶۵۶-۱۶۵۷)
از مجموع مرگ و میرهای مادران ناشی از حاملگی و عوارض زایمان چهار هزار مورد در کشورهای پیشرفته و ۵۹۶ هزار در کشورهای در حال توسعه است که می توان با اتخاذ تدابیر مناسب و تمهیدات اندیشیده شده در دوران حاملگی و زایمان تعداد مرگ و میر مادران را در حد قابل قبولی کاهش داد. (گزارش عملکرد و دستاوردهای نظام کشوری مراقبت مرگ مادری، ۱۳۸۹: ۲)
علل مرگ زنان
از علل بهداشتی مرگ زنان می‌توان به عفونت، خونریزی، نارسایی فشار خون بالا، زایمان سخت و طولانی، عوارض ناشی از سقط جنین غیرایمن اشاره کرد.
در حال حاضر، ۲۰۰ میلیون زن در جهان، دارای نیاز برآورد نشده در زمینه پیشگیری از بارداری هستند. زنان متأهل آفریقای زیر صحرا، مرکز و جنوب آسیا، بیش از نیمی ۵۸% از زنان دارای نیاز برآورد نشده را تشکیل می‌دهند. مهم‌ترین علل آن عبارتند از: دانش ناکافی در مورد روش‌های پیشگیری از بارداری، ترس از مقبولیت اجتماعی، نگرانی در مورد عوارض جانبی و مخالفت همسر. این زنان در معرض خطر بیشتری برای بارداری ناخواسته، سقط غیرایمن، بیماری‌ها و مرگ مادر هستند. (صندوق جمعیت ملل متحد، ۲۰۰۹: ۳)
کمبود مراقبین بهداشتی در ۳۸ کشور جهان، یکی دیگر از عوامل روند کند کاهش مرگ مادران بوده است. بعضی کشورها نیاز به افزایش بیش از ۱۰ برابر در تعداد ماماها دارند. در جهان طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۸، ۶۳ درصد زایمان‌ها توسط کارکنان حرفه‌ای. (سازمان بهداشت جهانی، ۲۰۰۴)
لذا به کارگیری سه استراتژی جهانی در بهبود سلامت مادران و بهداشت باروری ضروری است:
الف. دسترسی به مشاوره، خدمات و وسایل تنظیم خانواده؛
ب. دسترسی به مراقبت با کیفیت در مراقبت‌های دوران بارداری و حضور افراد آموزش دیده به هنگام زایمان و تجهیز مراکز به امکانات فوریت‌های مامایی و زایمان؛
ج. دسترسی به خدمات سقط ایمن در صورت قانونی بودن آن؛
ماری پائول کیئنی، معاون مدیرکل نظام سلامت و نوآوری سازمان جهانی بهداشت گفت: «بسیاری از زنان و کودکان بر اثر عوامل قابل پیشگیری جان خود را از دست می‌دهند که به کیفیت نامناسب خدمات درمانی ارتباط دارد.» چهار مرحله‌ای که باید برای کاهش مرگ و میر مادران و نوزادان به دقت مورد توجه قرار داد، شامل موارد زیر میشود:
– زمانی که مادر در بیمارستان پذیرش میشود.
– پیش از آنکه وارد اتاق عمل شود.
– یک ساعت پس از زایمان
– و پیش از ترخیص مادر و نوزاد از بیمارستان
در حقیقت این چهار زمان به پزشک اجازه می‌دهد تا وضعیت مادر و کودک را تحت کنترل قرار دهد.
عواقب مرگ مادر
نوزادی که پس از مرگ مادر زنده می‌ماند، به ندرت تا یک سالگی زنده خواهد ماند. احتمال مرگ کودکان زیر ده سال مخصوصاً دختران نیز حتی تا چهار برابر افزایش می‌یابد. کودکان بی‌مادر نیز اغلب بد درمان شده و به اندازه کافی مورد مراقبت و توجه قرار نمی‌گیرند. کودکان بزرگ‌تر ترک تحصیل کرده، دختران مجبور به نگهداری بقیه اعضاء خانواده می‌شوند. در بسیاری از جوامع مرگ مادر برای دختر بچه‌ها یک فاجعه جبران ناپذیر است. چون مادر ستون خانواده است، به همین دلیل با مرگ وی به نوعی خانواده از هم پاشیده و آن نظم و آرامش دیگر وجود نخواهد داشت. به همین دلیل مرگ مادر یک حادثه مقطعی نیست، بلکه عوارض و پیامدهای آن همیشه خود را نشان می‌دهد.
عوامل کاهش مرگ و میر مادران
مرگ مادر تنها نابودی یک شخص نیست، بلکه به معنای تخریب زیربنای جامعه است که به وسیله تربیت و پرورش مادر بنیان‌گذاری می‌گردد. مرگ و میر مادران جزء مرگ و میرهای غیرقابل قبول محسوب میشود؛ چراکه بسیاری از علل مرگ و میر اشاره شده قابل پیشگیری هستند و در جهان امروز امکانات لازم برای جلوگیری از آنها و داشتن یک حاملگی و زایمان بی‌خطر وجود دارد.
توجه به موارد زیر می‌تواند منجر به کاهش میزان مرگ مادران در کشور گردد :
۱- کنترل وضعیت برون ده ادراری همه مادران پس از زایمان طبیعی و سزارین: برای کاهش خطاهای تشخیصی و پیشگیری از وخامت وضعیت بیمار در شرایطی نظیر خونریزی پس از زایمان و پره اکلامپسی و پیشگیری از ایجاد وضعیت‌های غیرقابل کنترل از قبیل ابتلا به اختلال انعقادی داخل عروقی منتشر، اندازه‌گیری حجم برون ده ادراری ضروری است. درخواست کنترل وضعیت برون ده ادراری باید توسط متخصصین در دستورات پس از زایمان و سزارین درج گردد و در صورت وجود برون ده ادراری کمتر از ۵۰ میلی لیتر در ساعت باید اقدام فوری انجام گیرد. (راهکارهای ارتقای سلامت و کاهش مرگ و میر مادری، ۱۳۹۴: ۳)
۲- افزایش آگاهی خانواده‌ها در مورد عوارض بارداری و زایمان و شیوه برخورد مناسب با آن: لازم است برای همه زنان در سنین باروری به خصوص قبل از اقدام به حاملگی مشاوره پیش از بارداری انجام شود.
زنان مبتلا به بیماری زمینه‌ای باید پیش از اقدام به بارداری در مورد تغییر دوز داروها و کنترل بیماری زمینه‌ای بررسی شده و پس از اجازه پزشک اقدام به بارداری نمایند.
۳- توجه به تجهیز و تدارک بیمارستان‌ها به داروها و ملزوماتی که برای ارائه فوریت‌های مامایی و زایمان ضروری است.
۴- افزایش پوشش مراقبت‌های بارداری و پس از زایمان.
۵- شناسایی به موقع و جلوگیری از تأخیر در تصمیم‌گیری و ارجاع موارد پر خطر.
۶- عدم تأخیر در ارائه خدمات درمانی به مادران در بیمارستان‌ها و مراکز زایمانی.
۷- جلو گیری از سزارین‌های بی‌مورد. (گزارش عملکرد و دستاوردهای نظام کشوری مراقبت مرگ مادری، ۱۳۸۹: ۳)
۸- فرآیند شناسایی مادران پرخطر به طور کامل در سطح دانشگاه علوم پزشکی استقرار یابد: واحد‌های مراقبت برای گروه‌های ویژه شامل مهاجرین، معتادان و افراد حاشیه‌نشین دچار فقر شدید اقتصادی ایجاد شود، پزشکان معین برای هر دانشگاه تعریف شود.
روند اعزام و ارجاع بیمار مشخص و نحوه اجرای آن ارزیابی گردد، سطح‌بندی خدمات و روند اعزام و ارجاع بیماران طراحی گردد.
در هر بیمارستان دارای بلوک زایمان، استانداردهای تعریف شده پرسنل، فضا، تجهیزات اجرا شود.
۹- بررسی همه مادران سزارین تکراری از لحاظ چسبندگی جفت: سزارین با افزایش خطر چسبندگی جفت در بارداری‌های بعدی همراه است. بنابراین ضروریست به منظور تشخیص به موقع عارضه چسبندگی جفت انجام سونوگرافی معمولی با هدف تأکید بر بررسی چسبندگی جفت برای همه مادران سزارین تکراری درخواست شده و در صورت وجود تردید با سونوگرافی داپلر رنگی تایید شود. مادران مبتلا به این عارضه باید به محض تشخیص به مراکز سطح سه معرفی شوند و تحت مراقبت قرار گیرند.
۱۰- گزارش دقیق موارد مرگ و تشکیل منظم کمیته‌های بررسی مرگ مادر: موارد مرگ مادر به دلیل بارداری و عوارض آن به طور کامل پیگیری شده و کمیته‌های دانشگاهی در اولین فرصت برگزار گردد.
علل وقوع هر مرگ به طور جداگانه و ریشه‌ای با متدولوژی توسط اعضای کمیته مرگ مادر در سطح بیمارستان و دانشگاه مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. مداخلات مناسب بر اساس علل وقوع مرگ توسط اعضای کمیته در سطح بیمارستان و دانشگاه طراحی و اجرا گردد. (راهکارهای ارتقای سلامت و کاهش مرگ و میر مادری، ۱۳۹۴: ۳)
بنابراین خدماتی که به جامعه و به ویژه به مادران ارائه می‌شوند باید ویژگی‌های زیر را داشته باشند:
نتیجه‌گیری
عدم رعایت حقوق بشر در مورد زنان، منجر به نابرابریهای وسیعی در موارد مرگ مادر در داخل و بین کشورها شده است. علی رغم تعهدات و تلاش جامعه جهانی، مشکلات متعدد کشورهای در حال توسعه، مشکلاتی نظیر رخداد بلایای طبیعی و معضلات ناشی از آن، محدودیت بودجه سلامت، نارسایی نظام خدمات سلامت، سل، ایدز، عفونت‌های انگلی مانند مالاریا و در نهایت تبعیض جنسی که مانع قرار گرفتن سلامت زنان در اولویت میباشد، از علل احتمالی کاهش ناکافی میزان مرگ مادران میباشد. هدف پنجم توسعه هزاره در صورتی قابل دستیابی میباشد که حقوق بشر زنان در مرکز معادله جهانی قرار گیرد.
منابع
۱- اسلاملو، فرخ، حمیدرضا؛ نانبخش، فریبا؛ حشمتی، فرهاد؛ امیر آبی، (۱۳۸۵) همه گیرشناسی مرگ مادر در استان آذربایجان غربی، مجله پزشکی ارومیه، سال ۱۷ ، ش اول.
۲- راهکارهای ارتقای سلامت و کاهش مرگ و میر مادری، (۱۳۹۴) اداره سلامت مادران بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
۳- شمشیری میلانی، حوریه (۱۳۹۰) بهداشت عمومی، سایت جامع علوم پزشکی.
۴- ضیائی بیگدلی، محمدرضا (۱۳۷۳) حقوق جنگ، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.
۵- کرامت بخش‌ور، وحیده (۱۳۸۸) بررسی رابطه بین ویژگی‌های شخصیتی و سبک‌های مقابله‌ای با سلامت روان در زنان حامله شهر تبریز، پایان نامه ارشد روانشناسی عمومی، دانشگاه آزاد واحد تبریز.
۶- کرمی، یاسمن (۱۳۹۳) حقوق باروری، زنان امروز، شماره ۵٫
۷- گزارش عملکرد و دستاوردهای نظام کشوری مراقبت مرگ مادری، (۱۳۸۹) دفتر سلامت، جمعیت، خانواده و مدارس، اداره سلامت مادران.
۸- لمیعیان، می نور و دیگران (۱۳۹۲) حقوق باروری از منظر حقوق بشر، نشریه تخصصی زنان و مامایی ایران، دوره ۸، شماره ۲٫
۹- نیاکروئی، علی (۱۳۸۲) بررسی رابطه بین خودکارآمدی عمومی و سلامت روان دانش‌آموزان پایه سوم مقطع متوسطه شهر بابل، پایان نامه ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.
۱۰- Cook R J, Plata M I.(1994). Women`s reproductive rights. International Journal of Obstetrics and Gynecology.
۱۱- Dickens B.M, Cook R.J.(2007).ETHICAL AND LEGAL ISSUES IN
REPRODUCTIVE HEALTH, Reproductive health and public health ethics. International Journal of Gynecology and Obstetrics.
۱۲- World Health Organization. Making pregnancy safer: the critical role of the skilled attendant. A joint statement by WHO, ICM and FIGO. Geneva: WHO 2004.
۱۳-World Health Organization. Reproductive health indicators: guidelines for their generation, interpretation and analysis for global monitoring, WHO 2006.
۱۴- World Health Organization. Trends in maternal mortality: 1990 to 2008;
Estimates developed by WHO, UNICEF, UNFPA and The World Bank,WHO 2010.
۱۵- Smith,T.A.Gery,L.S. Ketring(2005)Evaluting A Youth LeaderShip Life Skills Development Program Journal Of Extensive,